Մեծ եղեռն

Մեծ եղեռնը Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914–18 թթ.) ու դրան հաջորդած տարիներին Օսմանյան կայսրության և քեմալական 

կառավարության՝ Արևմտյան Հայաստանում, Կիլիկիայում և կայսրության մյուս հայաբնակ վայրերում, ինչպես նաև Արևելյան Հայաստանում իրագործած հայ ազգաբնակչության զանգվածային տեղահանության ու բնաջնջման 

պետական քաղաքականությունն է: Բնորոշվում է որպես XX դարի 

առաջին ցեղասպանություն: 

Հայերի, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության մյուս քրիստոնյա բնակչության դեմ իրագործված ցեղասպանության թուրքական քաղաքականության հիմքում պանիսլամիզմի և պանթյուրքիզմի պետական դարձած գաղափարախոսություններն են: 

Երիտթուրքական կառավարությունը, մտնելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ, «Մեծ Թուրան» ստեղծելու հեռահար ծրագրեր ուներ: Մասնավորապես, նախատեսվում էր կայսրությանը կցել Այսրկովկասը, Հյուսիսային Կովկասը, Միջին Ասիան, Ղրիմը և Պովոլժիեն: Այդ նպատակի իրականացման ճանապարհին անհրաժեշտ էր առաջին հերթին ոչնչացնել հայ բնակչությանը` նրանց մեղադրելով ռուսական կողմնորոշման և պանթյուրքիստների զավթողական ծրագրերը խոչընդոտելու համար: Հայերի բնաջնջումը միաժամանակ օրակարգից կհաներ նաև Հայկական հարցը, որով վերջ կդրվեր եվրոպական տերությունների միջամտություններին Թուրքիայի ներքին գործերին: 

Ցեղասպանության ծրագիրն ուներ նաև ակնհայտ նյութական դրդապատճառներ. այն է` ձերբազատվել հայերի տնտեսական մրցակցությունից և բռնազավթել նրանց անշարժ ու շարժական գույքը: 

Դեռևս Առաջին աշխարհամարտից առաջ հայ բնակչության բնաջնջման ծրագիրը մշակել էին կայսրության ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան, ռազմական նախարար Էնվեր փաշան, ծովային նախարար Ջեմալ փաշան, երիտթուրքական կուսակցության կենտկոմի անդամ Բեհաէդդին Շաքիրը և ուրիշներ: Առաջին աշխարհամարտի սանձազերծումը պատեհ առիթ է ստեղծել հայերի զանգվածային ոչնչացման ծրագրերի իրագործման համար: 1914 թ-ի հոկտեմբերին Թալեաթի նախագահությամբ տեղի ունեցած խորհրդակցության ժամանակ կազմվել է հատուկ մարմին՝ «Երեքի գործադիր կոմիտե» (Սելանիկլի Նազիմ, Բեհաէդդին Շաքիր, Միդհատ Շյուքրի), որին հանձնարարվել է կազմակերպել հայ բնակչության տեղահանությունն ու կոտորածը: «Երեքի գործադիր կոմիտեն» ստացել է մեծ լիազորություններ, զենք ու դրամ:

Իրենց ծրագիրն իրականացնելու նպատակով իշխանությունները նախ փորձել են հայերին զրկել դիմադրելու հնարավորությունից: Հայերի ցեղասպանության ծրագիրն իրականացվել է 3 փուլով: 

Առաջին՝ պատերազմի սկզբին բանակ զորակոչված 18–45 տարեկան 60 հզ. հայ զինվորները, Սարիղամիշի մոտ թուրքական բանակի ջախջախումից հետո, որպես քավության նոխազ, զինաթափվել  են և 1915 թ-ի փետրվարին Էնվերի հրամանով ոչնչացվել: Սկզբում նրանց ռազմաճակատից տեղափոխել են թիկունք՝ բանվորական գումարտակներ, ապա խմբերով դուրս բերել տեղակայված վայրերից ու կոտորել: Այդ ընթացքում բռնագրավել են հայ բնակչության սակավաթիվ զենքն ու զինամթերքը: 

Ցեղասպանության երկրորդ փուլը հայ մտավորականության և հայությանը կազմակերպող ուժի ձերբակալությունն ու ոչնչացումն էր: Զեյթունում խոշտանգվելով սպանվել է ազատագրական շարժման գործիչ Նազարեթ Չաուշը (Նորաշխարհյան), Վանում՝ Իշխանը (Նիկողայոս Պողոսյան), օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր Արշակ Վռամյանը (Օնիկ Դերձակյան) և շատ ուրիշներ: 1915 թ-ի ապրիլի 24-ին և հաջորդ օրերին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվել և Անատոլիայի խորքերն է աքսորվել մոտ 800 մտավորական. նրանց թվում էին կոմպոզիտոր Կոմիտասը, գրողներ Գրիգոր Զոհրապը (նաև խորհրդարանի պատգամավոր էր), Ռուբեն Սևակը, Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Զարդարյանը, բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյանը և շատ ուրիշներ: Մեծ մասն սպանվել է: 1915 թ-ի հունիսին Կոստանդնուպոլսի հրապարակներից մեկում կախաղան են բարձրացվել հնչակյան գործիչ Փարամազը (Մատթեոս Սարգիսյան) և նրա 19 կուսակից ընկերները: 

Երրորդ փուլում սկսվել է տասնյակհազարավոր անպաշտպան կանանց, երեխաների ու ծերերի զանգվածային տեղահանությունը: Որոշ վայրերում հայ բնակչությունը փորձել է դիմադրել: 1915 թ-ի մայիս-հունիսին սկսվել են Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի նահանգների, Կիլիկիայի, Արևմտյան Անատոլիայի և այլ վայրերի հայ բնակչության տեղահանությունն ու կոտորածը: Թուրքիայում ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորգենթաուն արդեն կռահել էր, որ հայ բնակչության տեղահանությունը հետապնդում է մեկ նպատակ` հայերի զանգվածային ոչնչացում: Տեղահանության իսկական նպատակը հայտնի էր նաև Թուրքիայի դաշնակից Գերմանիային, որի դեսպան Հանս Վանգենհայմը 1915 թ-ի հուլիսին այդ մասին տեղեկացրել է իր կառավարությանը: 

Մշտական բնակության վայրերից բռնի տեղահանված հայերը կարավաններով ուղարկվել են կայսրության խորքերը, Միջագետք և Սիրիա, որտեղ նրանց համար ստեղծվել էին հատուկ ճամբարներ: Ճանապարհին նրանք ենթարկվել են թուրքական խուժանի ու քրդական ավազակախմբերի հարձակումներին, կոտորվել. տեղահանվածների չնչին մասն է հասել ճամբարներ: Այսպես՝ Տրապիզոնի 3 հզ. հայ աքսորականներից Հալեպ է հասել միայն 35-ը: Միջագետքի անապատներ հասած աքսորականներին  հաճախ խմբերով հանել են ճամբարներից և կոտորել ավազուտներում: Հարյուրհազարավոր մարդիկ էլ դարձել են սովի, հիվանդությունների և համաճարակների զոհ: Հալեպի նահանգապետին ուղարկած գաղտնի հեռագրով Թալեաթը պահանջել է վերջ տալ հայերի գոյությանը՝ ուշադրություն չդարձնելով «ո՜չ սեռին, ո՜չ խղճի խայթին»: 

Պահպանվել են ցեղասպանությունը վերապրած հայերի և իրադարձությունների ականատես օտարերկրյա դիվանագետների, միսիոներների ու լրագրողների՝ հայ բնակչությանը բաժին ընկած  ահավոր տառապանքների հազարավոր հաղորդագրություներ ու նկարագրություններ: Կոտորածը շարունակվել է նաև հետագա տարիներին: Հազարավոր հայեր ոչնչացվել են Ռաս ուլ Այնի, Դեյր էզ Զորի և այլ ճամբարներում:

Չնայած օրհասական դրությանը՝ 1915 թ-ին Արևմտյան Հայաստանում և կայսրության մի շարք շրջաններում հայությունը դիմել է ինքնապաշտպանության: Հերոսամարտեր են տեղի ունեցել Վանի վիլայեթում (Շատախ, Հայոց ձոր, Գյավաշ, Թիմար և այլ վայրերում), Վան քաղաքում, Մուշում, Սասունում, Շապին-Գարահիսարում, Մուսա լեռան վրա, Ուրֆայում, ինչպես նաև Բյուրիքում (Շապին-Գարահիսարի գավառ), Սինջարում (Դիարբեքիրի վիլայեթ), Ֆունջակում, Ֆռնուզում, Կիշելֆիլում, Բերեկոյում (Ադանայի վիլայեթ), Գուվաթ-Շափայում (Տրապիզոնի վիլայեթ) և այլ վայրերում:

1918 թ-ին արշավելով Այսրկովկաս՝ թուրքական զորքերը հայերի կոտորածները շարունակել են Արևելյան Հայաստանում ու Ադրբեջանում: Սեպտեմբերի 15-ին, երբ անգլիական ուժերը լքել են դիրքերը, թուրքերը գրավել են Բաքուն և ադրբեջանական ազգայնամոլների հետ կոտորել 30 հզ. հայի:

1918–20 թթ-ին հայ բնակչության ջարդեր են կազմակերպվել Շուշիում: 1919 թ-ի հունիսի 5-ի գիշերը քաղաքում և շրջակա գյուղերում սրի է քաշվել ավելի քան 500 հայ: 1920 թ-ի մարտի 23-ին թուրք-մուսավաթական ավազակախմբերը կոտորել են ավելի քան 30 հզ. մարդու, հրդեհել քաղաքի հայկական մասը:

1920 թ-ի թուրք-հայկական պատերազմի (սեպտեմբերի 28 – նոյեմբերի 18) ընթացքում թուրքական զորքերը Ալեքսանդրապոլում և գավառի գյուղերում զանգվածաբար ոչնչացրել են խաղաղ հայ բնակչությանը, կողոպտել ունեցվածքը:

1915–16 թթ-ին Եղեռնից մազապուրծ Կիլիկիայի հայերը, որոնք ապաստանել էին արաբական երկրներում, Թուրքիայի պարտությունից հետո սկսել են վերադառնալ իրենց բնակության վայրերը: Ըստ դաշնակիցների գաղտնի համաձայնության (1916 թ.)՝ Կիլիկիան մտնելու էր Ֆրանսիայի ազդեցության գոտի: 1919 թ-ին Կիլիկիայում հայերի թիվը 120–130 հզ. էր, 1920 թ-ին հասել է 160 հզ-ի: Այդտեղ տեղաբաշխված ֆրանսիական զորքերի հրամանատարությունը միջոցներ չի ձեռնարկել՝ ապահովելու հայ բնակչության անվտանգությունը, որից օգտվելով՝ քեմալականները բռնություններ են սկսել հայերի դեմ: 1920 թ-ի հունվարին, 20 օրվա մարտերի ընթացքում, Մարաշում զոհվել է 11 հզ. հայ, մնացածները հեռացել են Սիրիա: 

Շուտով թուրքերը պաշարել են Հաճնը. տեղի 6 հզ. հայերը 7 ամիս համառորեն դիմադրել են, բայց հոկտեմբերին թշնամուն հաջողվել է գրավել քաղաքը: 1920 թ-ի սկզբին Հալեպ են հասել Ուրֆայի հայության խլյակները՝ մոտ 6 հզ. մարդ: 1920 թ-ի ապրիլի 1-ին քեմալական զորքերը պաշարել են Այնթապը: Շնորհիվ 15-օրյա հերոսական պաշտպանության՝ այնթապցիները խուսափել են կոտորածից: Բայց երբ ֆրանսիական զորքերը թողել են Կիլիկիան, 1921 թ-ի վերջին Այնթապի հայերն ստիպված անցել են Սիրիա: 1920 թ-ին քեմալականները ոչնչացրել են Զեյթունում մնացած հայերին:

Հայոց ցեղասպանության վերջին արարը 1919–22 թթ-ի հույն-թուրքական պատերազմի ընթացքում հայերի կոտորածն էր Թուրքիայի արևմտյան շրջաններում: 1921 թ-ի օգոստոս-սեպտեմբերին թուրքերը, բեկում մտցնելով պատերազմի մեջ, ընդհանուր հարձակման են անցել հունական զորքերի դեմ: 1922 թ-ի սեպտեմբերի 9-ին նրանք մտել են Իզմիր (Զմյուռնիա) և կազմակերպել հայերի ու հույների ջարդը, խորտակել են Իզմիրի նավահանգստում կանգնած հայ և հույն փախստականներով լեփ-լեցուն, ինչպես նաև փախստականներին փոխադրելու պատրաստ նավերը:

Թուրքական իշխանությունների իրականացրած Հայոց ցեղասպանության հետևանքով կայսրության 2,5 մլն հայերից զոհվել է 1,5 մլն-ը: Շուրջ 800 հզ. հայեր գաղթական են դարձել և ցրվել աշխարհով մեկ: Արևմտյան Հայաստանը զրկվել է իր բնիկ հայ բնակչությունից: Բռնի մահմեդականացվել է 200 հզ. հայ, որոնց սերունդներն այժմ հիմնականում բնակվում են Ճորոխ գետի հովտում: Ոչնչացվել է 66 քաղաքների ու 2500 գյուղերի հայ և այլազգի քրիստոնյա բնակչությունը: Կողոպտվել և քանդվել են 2350 եկեղեցի ու վանք, 1500 դպրոց ու վարժարան: Արևմտահայությանը հասցվել է 14,6 մլրդ ֆրանսիական ֆրանկի կամ 6 մլրդ գերմանական մարկի վնաս: Թուրքական կառավարությունը կողոպտած փողերից Բեռլին է ուղարկել 100 մլն մարկ (ոսկի): Յուրացվել են նաև օսմանյան բանկերում պահվող հայերի ավանդները, ինչպես նաև նրանց պատկանող շարժական ու անշարժ գույքը:

Հայոց ցեղասպանության համար պատասխանատվություն է կրում նաև կայզերական Գերմանիայի կառավարությունը, որը ոչ միայն տեղյակ էր նախապատրաստվող ոճրագործությանը, այլև նպաստել է դրա իրագործմանը: Գերմանիայի մեղսակցությունը նշել են գերմանացի հանրահայտ մտավորականներ Յոհաննես Լեփսիուսը, Արմին Վեգները, Կարլ Լիբկնեխտը և ուրիշներ:

Աշխարհի առաջադեմ հասարակական, քաղաքական և մշակույթի ու գիտության բազմաթիվ գործիչներ [Ջեյմս Բրայս, Առնոլդ Թոյնբի (Մեծ Բրիտանիա), Մաքսիմ Գորկի, Վալերի Բրյուսով (Ռուսաստան), Անատոլ Ֆրանս, Ժակ դը Մորգան (Ֆրանսիա), Յոզեֆ Մարկվարտ (Գերմանիա), Հերբերտ Գիբոնս (ԱՄՆ), Ֆրանց Վերֆել (Ավստրիա) և շատ ուրիշներ] դատապարտել են թուրք ջարդարարների հանցագործությունը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից (1918 թ-ի հոկտեմբերի 30) հետո թուրքական իշխանությունները մեղադրել են երիտթուրքերի պարագլուխներին՝ Թուրքիան կործանարար պատերազմի մեջ ներքաշելու համար, և դատի տվել: Պատերազմի հանցագործներին ներկայացվել են նաև Օսմանյան կայսրության հայերի կոտորածների կազմակերպման ու իրականացման մեղադրանքներ: Սակայն երիտթուրքական պարագլուխներից մի քանիսի դատավճիռները կայացվել են հեռակա կարգով (1919 թ-ի հուլիս): Աշխարհամարտում Թուրքիայի պարտությունից հետո նրանց հաջողվել է փախչել երկրից. ոմանց (Թալեաթ, Բեհաէդդին Շաքիր, Ջեմալ, Սայիդ Հալիմ և ուրիշներ) նկատմամբ մահվան դատավճիռը հետագայում իրականացրել են հայ ժողովրդական վրիժառուները՝ «Նեմեսիս» գործողությամբ:

1988 թ-ի նոյեմբերի 25-ին ՀԽՍՀ ԳԽ-ն ընդունել է «Օրենք Օսմանյան Թուրքիայում հայերի 1915 թ-ի ցեղասպանության դատապարտման մասին», որով Արևմտյան Հայաստանում և Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտվել է որպես ոճրագործություն մարդկության դեմ: 1990 թ-ի օգոստոսի 23-ին ՀԽՍՀ ԳԽ-ի ընդունած Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում ասված է. «Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915 թ-ին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում հայերի ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին»:

Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ժամանակագրությունը

Ուրուգվայ (1965 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով, 2004 թ-ին՝ օրենքով),

Կիպրոս (1982 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Եվրամիություն (1987, 1998, 2000, 2001, 2002, 2005 թթ-ին՝ Եվրախորհրդի բանաձևերով),

Արգենտինա (1988, 1993, 2005-06 թթ-ին՝ Սենատի բանաձևերով, 2004, 2007 թթ-ին՝ օրենքով),

Ռուսաստան (1995 թ-ին՝ Պետդումայի հայտարարությամբ),

Կանադա (1996, 2002, 2004 թթ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևերով),

Հունաստան (1996 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Լիբանան (1997, 2000 թթ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևերով),

Բելգիա (1998 թ-ին՝ Սենատի բանաձևով),

Ֆրանսիա (1998 և 2000 թթ-ին՝ Խորհրդարանի որոշումներով, 2001 թ-ին՝ օրենքով),

Շվեդիա (2000 թ-ին՝ Խորհրդարանի զեկույցով),

Վատիկան (2000 թ-ին),

Իտալիա (2000 թ-ին՝ Խորհրդարանի որոշումով),

Շվեյցարիա (2003 թ-ին՝ Ազգային խորհրդի բանաձևով),

Սլովակիա (2004 թ-ին՝ Խորհրդարանի որոշումով),

Նիդեռլանդներ (2004 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Լեհաստան (2005 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Վենեսուելա (2005 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Գերմանիա (2005 թ-ին՝ Խորհրդարանի բանաձևով),

Լիտվա (2005 թ-ին՝ Ասամբլեայի որոշումով),

Չիլի (2007 թ-ին՝ Սենատի բանաձևով),

ԱՄՆ (2007 և 2010 թթ-ին՝ Կոնգրեսի ներկայացուցիչների պալատի Արտաքին հարաբերությունների ենթակոմիտեի որոշմամբ):

Հայոց Մեծ եղեռնի վերաբերյալ լույս են տեսել փաստավավերագրական ժողովածուներ, հուշագրություններ, գիտական հետազոտություններ, պատմագրական և մատենագիտական աշխատություններ, Մեծ եղեռնի ճանաչման ու դատապարտման գործընթացը ներկայացնող ուսումնասիրություններ և այլ գրականություն: Հայտնի հեղինակներից են Մկրտիչ Ներսիսյանը, Ջոն Կիրակոսյանը, Ռուբեն Սահակյանը, Նիկոլայ Հովհաննիսյանը, Վարդգես Միքայելյանը, Յուրի Բարսեղովը, Ավետիս Փափազյանը, Վահագն Տատրյանը, Արտեմ Օհանջանյանը, Վերժինե Սվազլյանը, Ստեփան Ստեփանյանը, Ռուբեն Ադալյանը, Հարություն Գևորգյանը, ինչպես նաև ֆրանսիացի Իվ Տերնոնը, գերմանացիներ Վոլֆգանգ Գուստը, Հիլմար Կայզերը, հրեա Յաիր Աարոնը և ուրիշներ: Թուրք հեղինակներից հայտնի են Թաներ Աքչամի գործերը:

Մեծ եղեռնի թեմային բազմիցս անդրադարձել են գրականության մեջ և արվեստում:

Թուրքիան ցայսօր մերժում է Հայոց ցեղասպանության փաստը, սակայն այն ճանաչել ու դատապարտել են բազմաթիվ երկրներ (պետական տարբեր մակարդակներով) և միջազգային կազմակերպություններ:

Տես նաև Առաջին համաշխարհային պատերազմ (1914–18 թթ.), Երիտթուրքեր, Թեհլերյան Սողոմոն, Ինքնապաշտպանական մարտեր, Լեփսիուս Յոհաննես, Կոմիտաս, Հայկական հարց,Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր, Մորգենթաու Հենրի, «Նեմեսիս», Վեգներ Արմին,Վերֆել Ֆրանց, Ցեղասպանություն, Քեմալ Մուստաֆա Աթաթյուրք:

«–Ո՜վ արդարություն,

Թող որ ես թքեմ 

ճակատին քո բաց,

Գոչել էր մեկը քարերով ջարդված այդ 

հանճարներից,

Գոչել ո՜չ հիմա,

Այնժամ էր գոչել,

Երբ խուժանն այս նույն

Արյունով հարբած 

գազանի նման

Դրդվելով միայն 

վայրենուն հայտնի իր 

պատճառներից,

Ո՛րերորդ անգամ մոխիր էր 

թողնում

Մեր արտ ու այգուց, մեր 

տաճարներից:

Պարույր Սևակ, 

բանաստեղծ

   «Հայաստանը վերջին շունչն է փչում, բայց նա կվերածնվի, այն մի փոքր արյունը, որ դեռ նրան սնում է, թանկագին արյուն է, որից ծնվելու է մի հերոսական սերունդ, մի ժողովուրդ, որը չի ցանկանում մեռնել, չի մեռնում»:

Անատոլ Ֆրանս, 

ֆրանսիացի գրող 

   «Արևմտահայերի բռնագաղթը այլ բան չէր, քան քողարկված սպանդ... չկա աշխարհում որևէ լեզու այնքան հարուստ և այնքան գունեղ, որով հնարավոր լիներ նկարագրել սարսափները»:

 Ժակ դը Մորգան,

 ֆրանսիացի գիտնական

   Նույնիսկ «սահմանադրության» հռչակումից հետո օսմանյան քաղաքականության հիմնական կարգախոսը մնում էր «երբ չեն լինի հայերը, չի լինի նաև Հայկական հարցը»»:

Յոզեֆ Մարկվարտ,

գերմանացի գիտնական 

   «Հայ ժողովրդի ոչնչացումը մնում է և կմնա որպես ամենամեծ ողբերգություն, որը համայն մարդկության, այդ թվում և Գերմանիայի ամոթն է, քանի որ վերջինս, լինելով օսմանայն Թուրքիայի առանձնաշնորհյալ դաշնակիցը, ոչինչ չի արել մի ամբողջ քրիստոնյա ժողովրդի կոտորածն արգելելու համար»:

Լուիս Էյնշտեյն,

գերմանացի դիվանագետ

Անահիտ տատի ձեռագործ տիկնիկները

Դսեղցի Անահիտ Աթոյանը պարապ մնալ չի սիրում. ձեռքին անընդհատ աշխատանք կա: Ասեղնագործում է, շյուղերով կենդանացնում Կոմիտասին, Սայաթ-Նովային, Թումանյանին ու նրա հերոսներին՝ Ձախորդ Փանոսին, Անուշին, Սարոյին...                                  

Գրում է hetq.am կայքը (http://hetq.am/arm/news/32408/anahit-tati-dzeragorts-tikniknery.html)

Մութ ու ցուրտ տարիներն անգամ Անահիտ տատի այս զբաղմունքին չեն խանգարել: «Ընտանիքս շատ լավն է, եթե ես նստեցի իմ անկյունում՝ գործելու, ոչ մեկը չի խանգարում»: 

Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանի հարևանությամբ նա տարածք է ձեռք բերել, որտեղ էլ շարունակում է իր 55 տարվա աշխատանքը: Ինքնուս է, ոչ մեկից չի սովորել ասեղնագործել, բայց այսօր ունի բազմաթիվ մեծ ու փոքր գործեր: Կարում է նաև հագուստներ, որոնց նմանը հագել են Անուշն ու Սարոն:

«Ինձ պատիվ է վիճակվել, որ Թումանյանի թանգարանին կից աշխատեմ: Թանգարան մտնելով՝ մարդիկ ծանոթանում են Թումանյանի ամեն ինչին, բայց որ այստեղ մտնում են կերպարի մեջ, դա արդեն հոգու մի ուրիշ հանգստություն է, չգիտեմ ինչ բավականություն է»,- նշում է Անահիտ տատը:

 Անահիտ Աթոյան

 Թումանյանի 140-ամյակին նվիրված միջոցառման ժամանակ, ներկայանալով երկու տասնյակի հասնող ցուցանմուշներով, Անահիտ տատը տեղում ստանում է Ժողովրդական վարպետի կոչում: «Եթե կարդում ես Թումանյան, մի քանի անգամ չկարդաս ու չմտնես նրա աշխարհը, երբեք էսպիսի աշխատանք չես անի: Հլա «Հին օրհնությունը» նայեք, իրա ծառը, իրա ծերունիները՝ նստած ծառի տակ, գավաթը ձեռքներին գինի են խմում: Դա մինչև չկարդաս, չես հասկանա, թե ինչքան անես, ոնց անես»,- ասում է Անահիտ տատը: Հաճախ նա ցուցանմուշները ներկայացնող փոքրիկ մակագրությունները վերցնում է ցուցանմուշների մոտից, որպեսզի այցելու երեխաներն իրենք ճանաչեն հերոսներին, իսկ եթե չեն ճանաչում, կարդան ու ճանաչեն նրանց:

«Երբ վարչապետը եկավ Դսեղ, ինքը, կարելի է ասել, հրամայական տվեց, որ «էս կինը հետը տանելո՞ւ է: Ժամեր տվեք, թող էս կինը պարապի»,- ասում է Անահիտ տատը: Խոստացան, գյուղի ակումբում ժամեր տվեցին, հիմա այնտեղ երեխաներին է գործել սովորեցնում: 8 աշակերտ ունի ու կարծում է, որ նրանց թիվը դեռ կավելանա: Հարցնում եմ՝ եթե ասեղնագործում եք, ենթադրում եմ, որ նաև նկարում եք: «Շրջվեք, նայեք Մասիսին, ծիծեռնակին, ծաղիկները...Դրանց պատկերներն ինքս եմ նկարել ու հանձնել թելին»,- ասում է Անահիտ տատը:

Տիկնիկների վաճառքից գոհ չէ. ասում է՝ հայ այցելուները ճանաչում են, գիտեն Թումանյանին, բայց մեծ գնումներ չեն անում, հիմնականում մանր գործերն են վաճառվում, իսկ դրսից եկած զբոսաշրջիկները չեն ճանաչում նրա հերոսներին:

Հերթով ցույց է տալիս տետրերը, որոնցում տարբեր մարդկանց կարծիքներն են իր գործերի մասին: Ամենատպավորիչն, ըստ Անահիտ տատի, 9-ամյա մի երեխայի կարծիքն է, ով գրել է, որ նրա գործերը ոչնչի հետ չի փոխի: Արվեստի մի շարք ներկայացուցիչներ՝ Երվանդ Մանարյանը, Սոս Սարգսյանը, Ցոլակ Կանթեղը, Վահրամ Թաթիկյանը և այլք ևս իրենց բարձր կարծիքն են հայտնել Անահիտ տատի աշխատանքի մասին: «Եթե ժողովրդի հետ խոսում եմ, ժողովուրդն ինչ-որ ձևով, թեկուզ մի փոքր ինձ գնահատում է, ոգևորող խոսք է ասում, դա ինձ համար պլյուս է: Էն աշխատանքը, որն անում եմ 4-5 օրում, կարող է ոգեշնչվեմ ու մի օրում անեմ»,-ասում է Անահիտ տատը:

Չնայած երկար տարիների փորձին, չի դադարում սովորել: «Դեռ սովորում եմ: Սովորում եմ մեծերից: Փոքրերը կոմպյուտերի հետ են: Դրա համար ես ասում եմ՝ մշակույթ, մշակույթ, մշակույթ: Աշխատեք երեխեքին ամեն ձևով կապել մշակույթին:

Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան 145-ամյակը Դսեղում

 

Գործն է անմահ, լա՛վ իմացեք,
Որ խոսվում է դարեդար,
Երնե՜կ նըրան, որ իր գործով
Կապրի անվերջ, անդադար։

Հովհաննես Թումանյան

Փետրվարի 19-ին լրացավ  Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան 145-ամյակը: Այդ օրը հանճարեղ բանաստեղծի ծննդավայրը  լի էր հյուրերով: Նրանք բանաստեղծի արձանին ծաղիկներ դնելուց հետո, իջան տուն-թանգարանի բակ, որտեղ Դսեղի դպրոցի աշակերտների մասնակցությամբ կազմակերպվել  էր գեղեցիկ ցերեկույթ: Իրենց գեղեցիկ բանաստեղծություններով ու ներկայացումներով, աշակերտները  հիացրեցին հյուրերին:

Հայաստանի գրողների միությունը արդեն 6 տարի է, Ամենայն հայոց բանաստեղծի ծննդյան օրը՝ փետրվարի 19-ը, հռչակել է Գիրք նվիրելու օր: Այդ կապակցությամբ էլ ՀՀ մշակույթի նախարարության կողմից 100 միավոր  գիրք հատկացվեց Թումանյանի տուն-թանգարանին և Դսեղի դպրոցին: Դսեղի դպրոցին և տուն-թանգարանին 50 անուն գիրք նվիրաբերվեց նաև ՀՀ Ոստիկանության Թումանյանի բաժնի կողից:

Յուրաքանչյուր հայի համար հատուկ է դարերի խորքից եկող և գրեթե բնազդական սերը դեպի գիրքը: Հովհաննես Թումանյանի մեջ այդ սերը բացահայտվում էր ավելի շեշտված, ավելի ցայտուն կերպով: Թումանյանը մեծ գրքասեր էր: Պատահական չէ, որ Գրքի տոնը նշվում է հենց նրա ծննդյանը օրը: Թումանյանը սիրում էր գիրքը առհասարակ, նույնիսկ իրեն անծանոթ լեզվով և առանձնապես իրեն չհետաքրքրող մի նյութի մասին գրված գիրքը: Ժամանակակիցները վկայում են, որ զավակներից հետո գրադարանն էր իր գուրգուրանքի առարկան: Նվարդ Թումանյանը հիշում է. <<Հայրիկը պաշտում էր գիրքը: Գրքեր գնելու սովորությունը վաղ էր զարթնել նրա մեջ, դեռևս աշակերտական տարիներից շարունակ նոր ու նոր գրքեր էր գնում, իհարկե ընտրությամբ: Գրադարանի գրքերը պահում էր խնամքով և ոչ ոքի չէր տալիս>>:

Թիֆլիսում՝ Ալեքսանդրյան կոչվող պարտեզի հարավային կողմում, կար զառիվայր մի փողոց, որն իջնում էր դեպի Քուռ գետը: Այդ փողոցում միայն հին գրքեր վաճառող խանութներ էին: Թումանյանին հաճախ կարելի էր տեսնել այդ փողոցում՝ մեկ գրախանութից մյուսն անցնելիս: Այդ այցելությունների արդյունքը միշտ լինում էր մի կապոց գիրք, որը Թումանյանը բերում էր ավելացնելու իր արդեն իսկ շատ ճոխ ու հարուստ գրադարանի գրքերին: 

Թումանյանն իր նոր լույս տեսած գրքերը առատորեն նվիրելու սովորություն ուներ: Մանկական պատկերազարդ գրքերը այնպես էր բաժանել, որ տանն օրինակ չէր մնացել: <<Վերջը նվիրածներից մեկը ետ է վերցրել իր համար>>,-հիշում է դուստրը: Թումանյանն ամեն ինչ անում էր, որ ընթերցողին հասնեն մատչելի ու բարձրորակ գրքեր:

 Թումանյանը, իհարկե, դեմ չէր, որ իր գիրքը վաճառվեր ու եկամուտ բերեր, սակայն նա չէր ուզում և չեր կարող սպասել դրանց վաճառվելուն, որովհետև շտապում էր նվիրել և առհասարակ միայն նվիրել գիտեր...

Կարդացե՛ք գրքեր, նվիրե՛ք իրար գրքեր՝ հիշելով Ուիթմենի իմաստուն խոսքը՝ <<Բարեկամս, սա գիրք չէ, հպվելով նրան՝ դու հպվում ես մարդու>>…..

Ս. ՍԱՐԳԻՍ` ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻ ԵՎ ՍԻՐՈ ԲԱՐԵԽՈՍ

Երիտասարդների և սիրո բարեխոս Սուրբ Սարգիս զորավարի հիշատակության օրն այս տարի նշվեց  փետրվարի 15-ին։

Ս. Սարգիս զորավարն ամենասիրված սրբերից է: Իր որդու` Մարտիրոսի և 14 քաջ մարտիկների հետ նա նահատակվել է հանուն քրիստոնեական հավատքի:

Ս. Սարգիս Զորավարի տոնը Հայաստանում ընդունված է նշել ոչ միայն եկեղեցական ծեսով, աղոթքով, այլև ժողովրդական սովորույթներով:

Ս. Սարգիս զորավարը երիտասարդների արագահաս բարեխոսն է: Նրա միջնորդությամբ հրաշքներ են տեղի ունենում: Այդ օրը երիտասարդներն աղոթում են Սրբին, որ իրենց աղոթքները հասցնի առ Աստված: Ս. Սարգիսը սիրո երազանքն իրականցնող Սուրբ է:

Ս. Սարգսի տոնին նախորդում է Ս.Գրիգոր Լուսավորչի կողմից հաստատված Առաջավորաց պահքը: Պահքը տևում է հինգ օր` հունվարի 14- ից 18-ը:

Ս. Սարգսի տոնին նախորդող գիշերը երիտասարդներն աղի բլիթ են ուտում, որի հետ կապում են իրենց փեսացուի կամ հարսնացուի երազահայտնությունը:

Սիրահարված երիտասարդները տոնի առթիվ միմյանց բացիկներ և քաղցրավենիք են նվիրում:

Հայոց բանակի 22-րդ տարեդարձին ընդառաջ

Հունվարի 29-ին Դսեղ համայնքում, հանդիսավոր կերպով, նշվեց Հայոց բանակի կազմավորման 22-րդ տարեդարձը: Դսեղի Հովհ. Թումանյանի անվան միջնակարգ դպրոցի դասվար Գայանե Հովհաննիսյանի նախաձեռնությամբ  և Փամբակի զորանոցի աջակցությամբ  կազմակերպվել էր գեղեցիկ միջոցառում: Միջոցառմանը մասնակցում էին դպրոցի առաջին, հինգերորդ, իններորդ և տասներկուերորդ դասարանների աշակերտները: Նրանք իրենց ոգեշունչ բանաստեղծություններով և երգերով հայրենասիրական շունչ  էին հաղորդում հանդիսատեսին:

Միջոցառման  ժամանակ շնորհավորհանքի խոսքով հանդես եկան դպրոցի հետ համագործակցող Փամբակի զորանոցի փոխգնդապետ-հրամանատար Գագիկ Հովհաննիսյանը, Դսեղի գյուղապետ Նորիկ Քոչարյանը, դպրոցի տնօրեն Էդուարդ Շեկոյանը և պատմության ուսուցիչ Թաթուլ Եգանյանը: Բոլոր ներկաները ողջունելի համարեցին համայնքում նմանատիպ միջոցառումների իրականացմանը և շնորհակալություն հայտնեցին Գայանե Հովհաննիսյանին:

ՇՆՈՐՀԱՎՈՐՈՒՄ ԵՆՔ (ԴՍԵՂԻ ՀԵՆԱ)

    Բանակի օրվա եվ Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի ստեղծման 22-րդ տարեդարձի առթիվ շնորհավորում ենք  ողջ հայ ժողովրդին` Հայաստանի, Արցախի, աշխարհասփյուռ հայությանը, բանակի կազմավորման տարիներին զոհված մեր հայորդիների ընտանիքներին, հերոսներ ծնած մեր հերոս մայրերին, հանրապետության զինված ուժերի Գերագույն գլխավոր հրամանատարին, սպաներին ու զինվորներին:

Միասնական ժողովուրդն ու հզոր մարտունակ բանակն են երկրի կայունության ու խաղաղության ամուր երաշխիքը: Այդ խաղաղության ու կայունության համար նահատակվեցին մեր քաջարի մարտիկները: Հավատանք ինքներս մեզ, մեր պետությանը, մեր բանակին, մեր նոր սերնդին, ովքեր երիտասարդ ու պատանի երկրապահների կեցվածքով համալրում են մեր բանակի շարքերը, դառնում մեր երկրի պահապանն ու տերը, ամրապնդում մեր հավատն ու վստահությունը վաղվա օրվա հանդեպ: